#दूध व्यवसायाचा विकास....

म्हशींची जीवापाड काळजी घेऊन दाम्पत्याने  केला दूध व्यवसायाचा विकास 
 
    पारंपरिक दुध व्यवसायात आवश्यक ते बदल करत कौटुंबिक दूध व्यवसायाला पुढे न्हेणारे सौ. प्रमोदिनी व दत्तात्रय  भोसले हे दांपत्य एकमेकांना साथ देत प्रगतीची वाट चालत आहेत. या दाम्पत्याने आपल्या या दुध व्यवसायात केलेला मुख्य बदल म्हणजे पंढरपुरी म्हशी कमी करून मुऱ्हा म्हशींचा समावेश या व्यवसायात करून घेतला आहे. या व्यवसायाचे उत्तम व्यवस्थापन केल्यामुळे दूध उत्पादनात दुप्पट वाढ झाली आहे. प्रमोदिनी ताईंनी जेव्हा या व्यवसायात लक्ष घातले तेव्हा त्यांनी सर्व बाबींचा सखोल अभ्यास करून तज्ज्ञांच्या सल्ल्याने या पारंपरिक व्यवसायात बदल केले व आजही त्या हे सर्व हिंमतीने सांभाळत आहेत.      
     सरकोली (ता. पंढरपूर, जि. सोलापूर) गावात भोसले कुटुंब स्थित आहेत. दत्तात्रय  यांच्या वडिलांनी १९६७ मध्ये पंढरपूरमधून एक पंढरपुरी म्हैस विकत घेतली होती. घराची दुधाची गरज भागवून इतर दुधाची ते विक्री करत असे. त्यांनी या अस्सल जातिवंत पंढरपुरी म्हशीचा पुढे वंश वाढवत नेला. जोडीला काही म्हशी विकत घेत दूध व्यवसाय नेटाने वाढवला. दत्तात्त्रय व सुधाकर हे दोघे बंधू सुशिक्षित असून सुधाकर हे हातकलंगले येथे तहसीलदार, तर त्यांच्या पत्नी मिनल या कराड येथे नायब तहसीलदार आहेत.

दत्तात्राय यांच्याकडे असलेली शेती- ३१ एकर
डाळिंब - ५ एकर
द्राक्ष - ८ एकर '
ऊस - १०एकर
चारा लागवड - २एकर

   चाऱ्यासाठी हत्तीघास, कडवळ व मका यांची लागवड आहे. शेतीचे व्याप वाढल्याने वडिलोपार्जित २८ पंढरपुरी म्हशींच्या पालनाची जबाबदारी प्रमोदिनीताईंनी घेतली आहे. त्यांनी व्यवसायात लक्ष घातल्यानंतर पंढरपुरी म्हैसपालनातून नफा कमी होत असल्याचे लक्षात आले. मग काही तज्ज्ञांशी विशेषतः पशुसंवर्धन विभागाचे सहायक आयुक्त डॅ. दिनकर बोर्डे व डॉ. अंकुष परिहार यांचे मार्गदर्शन घेत अधिक उत्पादनक्षम मुऱ्हा जातीच्या म्हशींची निवड केली. प्रमोदिनी यांनी  केवळ चार-पाच पंढरपुरी म्हशी ठेवून बाकीच्या विकून, त्याजागी मुऱ्हा म्हशी विकत आणल्या.
   त्यांनी घोडेगाव (जि. नगर), काष्टी (जि. पुणे) येथून प्रत्येकी पाच आणि हरियाना राज्यातून ९ म्हशी व एक रेडा खरेदी करत व्यवसाय वाढवत नेला. यात दुधामध्ये सातत्य राहण्यासाठी पहिल्या ते चौथ्या वेताच्या म्हशींची निवड केली. सरासरी एक म्हैस ८० हजार ते एक लाख रुपयांपर्यंत मिळाली.
 
अशी घेतली म्हशींची काळजी -
•म्हशींवरील ताण कमी करण्यासाठी गुळाची संजीवनी, वैद्यकीय औषधोपचार व पशुआहाराचे नियोजन केले. गोठ्यात थंडावा राहण्यासाठी पंखे बसवून घेतले. उन्हाळ्यात तापमान कमी राहण्यासाठी प्रत्येक म्हशींसाठी स्वतंत्र शॉवर केला आहे. अन्य वेळी त्याचा म्हशी धुण्यासाठी उपयोग होतो.
•स्वच्छ धुतल्यावरच म्हशींच्या धारा काढल्या जातात. म्हशींचा थकवा घालवण्यासाठी आठवड्यातून एक ते दोन वेळा मोहरीचे तेल लावून मालीश केले जाते.
•पिण्याच्या पाण्यासाठी त्यांनी अॅटोमेटीक सिस्‍टिम बसवली आहे.
•ओला-सुका चारा, पशुखाद्य व खनिजमिश्रण दिल्यामुळे या म्हशी आता चांगल्या दूध देतात.
•म्हशींना व्यायाम मिळण्यासाठी संध्याकाळी मुक्त गोठ्यात दोन तास सोडल्या जातात.
उत्पादन खर्च व उत्पन्न
•विल्यापासून सहा महिने पंधरा म्हशींचे त्यांना दररोज दोन्ही वेळचे एकत्रित १६० लिटर दूध मिळाले. म्हणजे प्रति म्हैस सुमारे १० लिटर दूध मिळाले. यातील काही म्हशी पहिल्या वेताच्या असल्याने दूध कमी असले तरी पंढरपुरी म्हशींच्या तुलनेत दुप्पट दूध मिळाले. पुढील वर्षी प्रति म्हैस सरासरी १२ ते १४ लिटरपर्यंत जाईल असा विश्वास आहे.
•सध्या त्यांच्या सर्व म्हशी गाभ जाऊन आठ महिने झाले आहेत. दोन्ही वेळचे मिळून ८० ते ८५ लिटर दूध सुरू आहे.
•त्यांच्याकडील पहिल्या वेताची म्हैस सुमारे १० ते १२ लिटर, तर त्यापुढील वेताची म्हैस सुमारे १२ ते १४ लिटरपर्यंत दूध देते.
•म्हशीच्या दुधाला प्रतिलिटर ४३ रूपये दर मिळतो.
•प्रमोदिनीताईंकडे म्हैस पालनातील गोठा व्यवस्थापन व हिशोब ठेवण्याची जबाबदारी आहे. यामध्ये त्या मजुरांकडून सर्व कामे करून घेतात.
 
उत्तम वंश वाढवण्यासाठी केले प्रयत्न
   भोसले दांपत्याने या व्यवसायासाठी साधारण साडेपंधरा लाख रूपयाची गुंतवणूक केली आहे. म्हशींच्या दूध वाढीसाठी त्यांचे सातत्याने प्रयत्न सुरू आहेत. उत्तम वंश वाढवण्यासाठी हरियानातील प्रसिद्ध युवराज नावाच्या रेड्यापासून झालेला एक रेडा
विकत आणला आहे. त्यापासून होणाऱ्या पैदाशीच्या नोंदी ठेवल्या जात आहेत.  शींची संख्या वाढवत दूध उत्पादन वाढवण्यासोबतच दुग्धजन्य पदार्थांची निर्मितीचे ध्येय ठेवले आहे. त्यासाठी आवश्यक ते भारत सरकारच्या लघू प्रक्रीया उद्योगाचे प्रमाणपत्र मिळवले आहे. पुढील वर्षापासून असून, रितीका मिल्क प्रोडक्ट या  नावाने बाजारात उतरवण्याचा मानस प्रमोदिनीताईंनी व्यक्त केला आहे.