#मत्स्यव्यवसाय :-..

मत्स्यव्यवसाय :-

शोभेचे/अलंकारिक मासे पाळणे हा अनेकांचा छंद आहे. हा छंद केवळ सौंदर्यपूरक आनंदच नाही तर आर्थिक उत्पन्नही मिळवून देऊ शकतो. शोभेसाठी वापरल्या जाणार्‍या जगभरातील विविध ठिकाणी आढळणार्‍या माशांच्या सुमारे 600 प्रजाती ज्ञात आहेत. भारतामध्येही 100 पेक्षा जास्त शोभेच्या माशांच्या प्रजाती आढळून येतात आणि तितक्याच संख्‍येने परदेशी प्रजाती नियंत्रित वातावरणात वाढवल्या जातात.

प्रजननासाठी उपयुक्त माशांच्या प्रजाती/प्रकार

गोड्या पाण्यातील स्थानिक आणि परदेशी प्रजातींपैकी चांगली मागणी असणार्‍या प्रजातींचे पालन करून त्यांचे प्रजनन करता येते. व्यावसायिक प्रजाती म्हणून प्रसिद्ध असणार्‍या या प्रजातींचे पिलांना जन्म देणार्‍या आणि अंडी घालणार्‍या अशा दोन गटांत विभाजन करण्‍यात आले आहे.

पिलांना जन्म देणार्‍या प्रजाती

गप्पी (पिओसिलिया रेटिक्युलाटा)

मॉली (मॉलिनेशिया एसपी)

स्वॉर्ड टेल (झायफोफोरस एसपी)

प्लॅटी (प्‍लॅटी)

अंडी घालणार्‍या प्रजाती

गोल्डफिश (कारासियस ऑराटस)

कोई मासा (सायप्रिनस कार्पियो)

झेब्रा डानियो (ब्राचिडानियो रेरियो)

ब्लॅक विंडो टेट्रा (सायमनोक्रो सायम्बस एसपी)

सेर्पी टेट्रा (हायफेसो ब्रायकॉन कॅलिस्टस)

इतर

बबल्स- घरटी बांधणारे

ऍंजेलफिश (टेरोफायलम स्केलार)

रेड लाईन टॉर्पेडो मासा (पन्टियस डेनिसोनी)

लोचेस (बोटिया एसपी)

लोचेस (बोटिया एसपी)

लीफ फिश (नँनडस नँनडस)

स्नेकहेड (चॅना ओरिएन्टालिस)

नवख्या माणसाने मत्स्यप्रजननास कोणत्याही पिले देणार्‍या प्रजातीपासून सुरूवात करावी व नंतर गोल्डफिश किंवा इतर अंडे देणार्‍या प्रजातींकडे वळावे. त्यामुळे त्याला माशांच्या पिलांचा समुदाय हाताळण्याची पद्धत आणि व्यवस्थापन यांचे ज्ञान मिळेल. माशांचे जीवशास्त्र, खाद्य देण्याची पद्धत आणि वातावरणीय परिस्थिती यांचे उत्तम ज्ञान असणे आवश्यक आहे. ब्रूडस्टॉकसाठी ट्युबिफेक्स वर्म्स, मोईना आणि गांडुळ यासारखे जिवंत किडे खाद्य म्हणून द्यावे लागतात. तर लार्वांना सुरूवातीच्या टप्प्यात इन्फुसोरिया, आर्टेमिया नॉप्ली, रोटिफेर्ससारखे प्लँक्टन्स आणि लहान डॅफनिया द्यावे लागतात. त्यामुळे केंद्राच्या यशस्वी व्यवस्थापनासाठी सतत जिवंत किडे निर्माण करण्यासाठी एक केंद्र असणे आवश्यक आहे. बहुतेक प्रकरणांत प्रजनन सोपे असते परंतु लार्व्‍हा संगोपन करताना विशेष काळजी घ्यावी लागते. पुरवणी खाद्य म्हणून शेतकरी जागेवरच स्थानिक शेतकी उत्पादने वापरून पेलेटेड खाद्य बनवू शकतो. आरोग्यविषयक समस्या टाळण्यासाठी बायोफिल्टर्स लावून पाण्याची योग्य गुणवत्ता राखणे आवश्यक आहे. शोभेच्या माशांचे प्रजनन वर्षात वेगवेगळ्या कालावधीत करता येते.

शोभेच्या माशांच्या यशस्वी प्रजननासाठी काही टिपा

सीआयएफए (CIFA) चे शोभेच्या माशांचे संस्करण केंद्र

1) पाणी आणि वीज यांचा स्थिर पुरवठा असणार्‍या ठिकाणी प्रजनन आणि संगोपन केंद्र उभारले पाहिजे. नदीकाठावर केंद्र असल्यास अतिउत्तम कारण त्यामुळे केंद्राला सहज पाणीपुरवठा होऊ शकतो आणि संगोपन केंद्र प्रवाही देखील करता येऊ शकते.

2) तेलाची मळी, तांदुळाची साले, गव्हाचा कोंडा आणि प्राण्यांमधील प्रथिने जसे की माशांचे, कोळंबीच्या डोक्यांचे मांस यांसारख्या शेतकी अतिरिक्त उत्पादनांची स्थिर उपलब्धता माशांसाठी पेलेटेड खाद्य बनवण्यास मदत करेल. प्रजननासाठी निवडलेला माशांचा समुदाय उच्‍च दर्जाचा असावा जेणेकरून त्यांच्यापासून विकण्यायोग्य उच्च दर्जाचे मासे मिळू शकतील. लहान पिलांना ते प्रौढ होईपर्यंत वाढवणे योग्य. त्यामुळे मासे हाताळण्याचा अनुभवसुध्‍दा मिळतो आणि नियंत्रित निवडीसही मदत होते.

3) प्रजनन व संगोपन केंद्र प्रामुख्याने विमानतळ/रेल्वे स्टेशनच्याजवळ असावे म्हणजे जिवंत मासा बाजारात/बाहेरगावी नेण्यास सोपे जाईल.

4) व्यवस्थापकीय मानकांच्‍या योग्य हाताळण्यासाठी संगोपनकर्ता बाजारात मागणी असणार्‍या एकाच प्रजातीवरही लक्ष केंद्रित करू शकतो.

5) बाजारमागणी, ग्राहकांचा कल, वैयक्तिक ओळखी व जनसंपर्क यांच्याद्वारे बाजारातील प्रक्रिया कशा चालतात याचे योग्य ज्ञान असणे उपयुक्त असते.

6) या क्षेत्रात शुभारंभ करणार्‍या आणि तज्ञ असणार्‍या केंद्रांनी नेहमी एकमेकांच्या संपर्कात रहावे म्हणजे बाजारातील तसेच संशोधनातील या क्षेत्राशी निगडित ताज्या घडामोडींवर लक्ष ठेवण्यास, प्रशिक्षणाद्वारे मदत होईल.

गोड्या पाण्यातील कोळंबी संवर्धन

गोड्या पाण्यातील कोळंबीचे (भारतीय नद्यांतील कोळंबी) संवर्धन

गोड्या पाण्यातील कोळंबीविषयी

गोड्या पाण्यातील कोळंबी (मॅक्रोब्राकिअम माल्कोल्म्सोनी) ही दुसर्‍या क्रमांकाची सर्वांत जास्त वेगाने वाढणारी कोळंबी असून ती बंगालच्या उपसागरास जाऊन मिळणार्‍या नद्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणात आढळते. एकेरी शेती पद्धतीमध्ये 750-1000 किलो कोळंबी/हे./8 महिने इतके उत्पादन मिळविण्‍यात येते. शिवाय ती महत्त्वाच्या भारतीय आणि चिनी माशांच्या प्रजातींसोबत दुहेरी शेतीमध्येही वापरता येते. या पद्धतीमध्ये सुमारे 400 किलो कोळंबी आणि 3000 किलो मासे दर हेक्टर दरवर्षी मिळतात. व्यावसायिक शेतीसाठी आवश्यक असणार्‍या प्रमाणात या प्रजातीचे बियाणे नैसर्गिकरित्या उपलब्ध होत नसल्याने वर्षभर पुरवठा करण्यासाठी नियंत्रित स्थितींमध्ये मोठ्या प्रमाणात या बियाण्‍याचे उत्पादन करणे आवश्‍यक आहे. मोठ्या प्रमाणात बियाणे उत्पादनाच्या आणि संवर्धन संस्करणाच्या तंत्रज्ञानामुळे शेतकरी आणि उद्योजक यांचे त्यांच्या शेतीपद्धतीतील विविधतेकडे लक्ष वेधले गेले आहे.

ब्रूडस्टॉक (वीण/पिल्ले) व्यवस्थापन

बीज-निर्मितीच्या निरंतर प्रक्रियेमध्ये ब्रूडस्टॉक आणि मादी मासे अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. प्रत्येक प्रजातीच्या पुनरुत्पादनाच्या कालावधीत मोठा फरक असतो आणि हा फरक तेथील शेतकी-पर्यावरणीय परिस्थितींवर अवलंबून असतो. गंगा, हुगळी आणि महानदीच्या नदीप्रणालीमध्ये पुनरुत्पादनाची प्रक्रिया मे पासून सुरू होते आणि ऑक्टोबरच्या अंतापर्यंत चालू असते, तर गोदावरी, कृष्णा आणि कावेरी नद्यांच्या प्रणालीत हीच प्रक्रिया एप्रिल ते नोव्हेंबरपर्यंत चालते. तलावांमधील परिस्थितींत, सामान्यतः 60-70 मि.मी. आकार प्राप्त झाल्यावर लैंगिक परिपक्वता येते. काही तलावांत वर्षभर अंडधारक माद्या असल्याचे आढळून आले आहे. एकूण लोकसंख्येच्या तुलनेत अंडधारक माद्यांचे सरासरी प्रमाण ऑगस्ट-सप्टेंबरमध्ये सर्वात जास्त असल्याचे आढळले आहे आणि या काळात त्या चांगल्या प्रमाणात (8000-80,000) अंडी धारण करतात. एका मोसमात कोळंबी 3-4 वेळा प्रजनन करते. एअर लिफ्ट बायोफिल्टर रिसर्क्युलेटरी सिस्टम वापरून नियंत्रित परिस्थितींमध्ये यशस्वी सामुदायिक प्रजनन आणि वर्षभर बियाणे उत्पादन करणे शक्य आहे.

पिल्ले आणि लार्व्‍हा संगोपन

भारतीय नदीतील कोळंबी हॅचरीचे अवलोकन

पौढ मादीने कात टाकल्यानंतर लगेचच मीलन होते आणि मिलनाच्या काही तासानंतर लगेच अंडी तयार होतात. पाण्याच्या तपमानानुसार (28-30 अंश से.) ही अंडी 10-15 दिवस उबतात. मात्र पाण्‍याचे तपमान कमी असेल तर हा कालावधी 21 दिवसांपर्यंतही वाढू शकतो. पूर्णपणे विकसित 1ला छोटा लार्व्‍हा (झोईआ) अंड्याचे कवच फोडून बाहेर येतो आणि प्लँक्टन म्हणून पोहू लागतो.

लार्व्‍हा संगोपनाच्या विविध पद्धती विकसित करण्‍यात आल्‍या आहेत. यामध्ये स्थिर, प्रवाही, स्वच्छ किंवा हिरवे पाणी, बंद किंवा अर्धबंद, अभिसरण प्रक्रियेसहित किंवा रहित अशा पद्धतींचा समावेश आहे. इतर पद्धतींपेक्षा हिरव्या पाण्याच्या पद्धतीमुळे उत्तर-लार्व्‍हा उत्पादनात 10-20% ने वाढ होते असे आढळून आले आहे. मात्र शक्यतो pH वाढल्याने आणि शैवालात मोठ्या प्रमाणात वाढ झाल्याने माशांचा मोठ्या प्रमाणात मृत्यू होतो. शिवाय हिरव्या पाण्यातील मुबलक खाद्यामुळे प्रौढ आर्टेमियांच्या संख्येत वाढ झाल्यास संस्करण माध्यमामध्ये अमोनिया जमा होतो. एअर लिफ्ट बायोफिल्टर रिसर्क्युलेटरी सिस्टम वापरून उत्तर-लार्व्‍हा (पोस्ट-लार्व्‍हा/पीएल) चे उत्पादन वाढविणे शक्य आहे. पीएल टप्प्यात येण्यापूर्वी लार्व्‍हाला 11 झोईआ पायर्‍यांमधून जावे लागते. याला 18-20% खारटपणा आणि 28-31 अंश तपमान असणार्‍या स्थितीत 39-60 दिवस लागतात.

एअरलिफ्ट रीसर्क्युलेशनची सुविधा असणारा बायोफिल्टर वापरून पीएल टप्प्यामध्ये विविध पालन माध्यमांमध्ये पाण्याची गुणवत्ता उत्तमरित्या टिकविण्यात येते असे सिद्ध झाले आहे. पालन माध्यमाच्या विविध भौतिकी-रासायनिक निष्कर्षांपैकी तपमान, pH, विरघळलेला प्राणवायू (ऑक्सीजन), एकूण कठीणपणा, एकूण आम्लता, एकूण क्षारता आणि अमोनिकल नायट्रोजन हे कार्यक्षम निष्कर्ष मानण्‍यात आले आहेत जे नियंत्रित पालनामधील लार्वांची वाढ, पोषण आणि जीवनमान यांच्यावर मोठा प्रभाव टाकतात. लार्व्‍हा वाढवितांना या निष्कर्षांची सामान्य आकडेवारी अनुक्रमे 28-30 अंश से., 7.8-8.2, 3000-4500 ppm, 80-150 ppm, 18-20%० आणि 0.02-0.12 ppm एवढी आहे.

लार्वांना खाद्य देणे

लार्व्‍हासंगोपनाच्‍या दरम्यान आर्टेमिया नॉप्ली, सूक्ष्म झूप्लँक्टन, विशेषतः क्लॅडोसेरॉन्स, कोपेपॉड्स, रोटिफेर्स, मासे आणि कोळंबीची त्वचा, शिंपल्यांचे मांस, गांडुळ, ट्युबिफिसिड वर्म्स, अंड्याचे कवच, बकरी/कोंबडीच्या व्हिसेराचे कापलेले तुकडे इत्‍यादि पदार्थ खाद्य म्हणून वापरण्‍यात येतात. यापैकी कोळंबीच्या लार्व्‍हांसाठी आर्टेमिया नॉप्ली सर्वोत्तम मानली जाते. 1ल्या ट्प्प्यातील झोईआला सुरूवातीला दररोज दोनदा असे 15 दिवस किंवा 6व्या टप्प्यात जाईपर्यंत नुकतीच उबविलेली आर्टेमिया नॉप्ली 1 ग्रा./30000 लार्व्‍हा या दराने दिली जाते. त्यानंतर हे खाद्य दिवसाला एकदा अंड्याचे कवच आणि चार वेळा शिंपल्यांचे मांस, ट्युबिफिसिड वर्म्स अशा प्रकारे देण्‍यात येते.
उत्तर-लार्व्‍हा साठवणी (सुगी)

कोळंबीच्या समुदायामध्ये राहण्याच्या सवयीमुळे त्यांच्या उत्तर-लार्व्‍हा पिलांना सांभाळणे तसे कठीणच असते. म्हणून, पाणी वळविणे आणि निचरा करणे या दोन्ही पद्धती साठवणीसाठी वापरल्या जातात. मात्र उत्तर-लार्व्‍हा टप्प्यात येण्यासाठी खूप कालावधी लागत असल्याने वरील दोन्ही पद्धती उपयुक्तही नाहीत आणि सुरक्षितही नाहीत. तसेच, लार्व्‍हांच्या टाकीतील उत्तर-लार्व्‍हा पिलांच्या उपस्थितीमुळे अन्नासाठी स्पर्धा वाढते व त्याचा प्रगत लार्वांच्या वाढीवर आणि जीवनमानावर परिणाम होतो. म्हणूनच उत्तर-लार्व्‍हा पिलांच्या सुगीसाठी आदर्श पर्याय असणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. याच कारणास्तव टप्प्याने केल्या जाणार्‍या उत्तर-लार्व्‍हा पिलांच्या सुगीसाठी स्ट्रिंग शेल वापरतात. एअरलिफ्ट बायोफिल्टर रीसर्क्युलेशन प्रणाली वापरून उत्तर-लार्व्‍हा पिलांचे जगण्याचे प्रमाण आणि उत्पादन 10-20 पीएल/ली. ह्या श्रेणीत आहे.

उत्तर-लार्व्‍हा पिलांचे संगोपन

भारतीय नद्यांतील कोळंबीची उत्तर-लार्व्‍हा पिल्ले

नर्सरीमध्ये वाढवलेली पिल्ले साठविल्यास थेट नुकत्याच बदल झालेल्या उत्तर-लार्व्‍हा पिलांबरोबर साठवण्याऐवजी संवर्धन तलावांत साठविल्यास कोळंबीची जास्तीत जास्त वाढ, उत्पादन आणि जगण्याचा दर मिळतो. उत्तर-लार्व्‍हा पिल्ले हळूहळू स्वतःला गोड्या पाण्याशी जुळवून घेतात. प्रकृतीने उत्तम पिलांची जास्तीत जास्त वाढ व जगण्याचा दर 10०% एवढ्या क्षारतेमध्ये मिळते.

योग्य वायूवीजन असणारे सुसज्ज मातीचे तलाव आणि बायोफिल्टर रीसर्क्युलेटरी प्रणाली असणारी हॅचरी यांपैकी कोठेही उत्तर-लार्व्‍हा पिलांचे संवर्धन करता येते. योग्य प्रकृतीस्वास्थ्य असणार्‍या उत्तर-लार्व्‍हा पिल्‍लांचे संवर्धन करताना साठवण घनता, खाद्य आणि पाण्याची गुणवत्ता राखणे हे फार महत्त्वाचे असते. 10-15 उत्तर-लार्व्‍हा पिल्‍ले/ली. हे प्रमाण साठवण घनतेसाठी योग्य आहे. चार्‍यामध्ये अंड्याचे कवच आणि सोबत शिंपल्यांचे तुकडे केलेले मटण चांगल्या वाढीस कारणीभूत ठरते. पाण्याचा दर्जा ठरवणारे निकष म्हणजेच तपमान, सामू, विरघळलेला प्राणवायू (ऑक्सीजन) आणि विरघळेला अमोनिया यांची सामान्य आकडेवारी अनुक्रमे 27.5-30 अंश से, 7.8-8.3, 4.4-5.2 ppm आणि 0.02-0.03 ppm एवढी आहे.

संवर्धन संस्करण

भारतीय नदीतील कोळंबीची शिकार

कोळंबीच्या संवर्धन संस्करणाची पद्धत गोड्या पाण्यातील माशांच्या संवर्धन संस्करण पद्धतीसारखीच आहे. कोळंबी त्यांच्या रांगत राहण्याच्या सवयीमुळे सहज एका तलावातुन दुसर्‍या तलावात स्थलांतर करू शकते म्हणून तलावाचे काठ पाण्याच्या पातळीपेक्षा 0.5 मी. उंच असले पाहिजेत. वाळू आणि चिकणमातीचा तळ असलेला तलाव चांगल्या वाढीसाठी उत्तम मानला जातो. पाणीनिचर्‍याची सुविधा नसलेले तलाव पारंपारिक मत्स्यनाशक वापरून वनस्पती/भक्षकमुक्त करता येतात. निम-केंद्रित शेतीसाठी साठवणीची घनता 30000 ते 50000/हे. असावी. पाणी बदलण्याची आणि वायूवीजनाची सुविधा असणारे तलाव शेतीसाठी वापरता येतात, यात साठवण घनता 1 लाख/हे. पर्यंत वाढविता येते. कोळंबीची वाढ आणि जगण्याचा दर यांच्याशी तपमानाचा थेट संबंध असतो म्हणूनच तो एक महत्त्वाचा घटक आहे. 35 अंश से. पेक्षा जास्त आणि 14 अंश से. कमी तपमान घातक असते आणि 29-31 अंश से. तपमान उत्तम मानले जाते.

नर माद्यांपेक्षा जास्त वेगाने वाढतात. शेंगदाण्याच्या तेलाची मळी आणि माशांचे मांस यांचे 1:1 मिश्रण पुरवणी खाद्य म्हणून वापरता येते. एकाच प्रजातीची शेती करून आणि 30-50 हजार एवढी साठवण घनता ठेऊन संगोपनाच्या सहा महिन्यांत 500-1000 किलो/हे. इतके उत्पादन घेता येते. बहुसंस्करण पद्धतीत हीच घनता एम. माल्कोल्म्सोनी ची 10-20 हजार/हे. असतांना आणि माशांची 2,500-3000/हे. असतांना 300-400 किलो कोळंबी आणि 2000-3000 किलो मासे मिळवता येतात.

मत्स्यपालनासाठी - तलाव

मत्स्यसंवर्धन गावतळी, लहान - मोठे नैसर्गिक तलाव, कृत्रिम पाझर तलाव व जलाशयात चांगल्या पद्धतीने करता येते. मत्स्यशेतीसाठी बारमाही पाण्याची सोय असणे गरजेचे आहे. तलावासाठी जमिनीची निवड करताना हलकी, उताराची जमीन असल्यास नैसर्गिकरीत्या पाणी बाहेर काढून टाकता येते. सपाट जमीन असेल तर मत्स्यतळे बांधताना तळाच्या बुडाला उतार द्यावा. तळ्याचा विस्तार 0.1 हेक्‍टर ते एक हेक्‍टर असावा. पाण्याची खोली दोन ते अडीच मीटर ठेवल्यास जास्तीत जास्त मत्स्यपालन करता येते.

सुरवातीला 0.1 हेक्‍टर जलक्षेत्र तयार करून मत्स्यपालन सुरू करावे. संवर्धनासाठी मोठ्या आकाराच्या, सोपी प्रजनन पद्धती असणाऱ्या व पाण्यातील परिवर्तनास तोंड देऊन प्रमाणित वनस्पतिजन्य नैसर्गिक व कृत्रिम खाद्यावर जलद वाढणाऱ्या निरोगी माशांच्या जातींची निवड फायदेशीर ठरते, तसेच पाण्यातील विविध थरांत उपलब्ध नैसर्गिक अन्नाचा पुरेपूर वापर करून कार्प जातीच्या माशांची एकत्रित किंवा मिश्रशेती करता येते.

भारतीय प्रमुख कार्प जातींमध्ये कटला, रोहू व मृगळ या जाती अनुक्रमे पृष्ठभागाजवळ, मध्यभागातील व तळामधील नैसर्गिक अन्नाचा वापर करून वाढणाऱ्या जाती आहेत. याबरोबर काही प्रमाणात गवत्या, चंदेरी, कॉमन कार्प वाढविल्यास या अन्नावर उपजीविका करून भारतीय प्रमुख कार्पबरोबर जास्तीत जास्त उत्पादन घेणे शक्‍य होते. या माशांना चांगली मागणी आहे.